تهران غروب «زنگزور» را با طلوع «ترامپ» نمی‌پذیرد

خبرگزاری مهر_ گروه سیاست؛ رامین عبدالله شاهی: مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان، امروز به دعوت رسمی نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، راهی ایروان شد؛ سرزمینی که به داشتن باستانی‌ترین کلیساهای جهان شهرت دارد. پیش از این نیز حسن روحانی و محمود احمدی‌نژاد هر یک دو بار و سید محمد خاتمی یک بار در دوران ریاست‌جمهوری خود به ایروان سفر کرده بودند.

این سفر در راستای توسعه روابط همسایگی ایران با یکی از ۱۵ کشور همسایه و همجوار انجام می‌شود و در شرایط حساسی صورت می‌گیرد. بر اساس اعلام رسانه‌های ارمنستانی، همایش تجاری ایران و ارمنستان در ایروان، بخشی از برنامه‌های این سفر خواهد بود.

از یک سو، ایران از یک جنگ ۱۲ روزه تمام‌عیار با رژیم صهیونیستی فارغ شده که دست‌کم در نیمه دوم آن، ضربات سخت و کمرشکنی به این رژیم وارد شد و با حمایت گسترده افکار عمومی منطقه و حتی جهان همراه بود. از سوی دیگر، ایروان روز جمعه ۱۷ مرداد در کاخ سفید، پیمان صلحی با باکو امضا کرد که بر اساس آن، مسیر ترانزیت حمل و نقل بین‌المللی در استان سیو نیک ارمنستان در اختیار جمهوری آذربایجان قرار می‌گیرد تا نزدیک‌ترین دسترسی به جمهوری خودمختار نخجوان این کشور فراهم شود. این قرارداد در راستای اجرای بند ۹ توافق سال ۲۰۲۰ بود که با وساطت روسیه میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان امضا شده و از تاریخ ۱۹ آبان ۱۳۹۹ به اجرا درآمد. مسیرهای مذکور، پیش‌تر در زمان اتحاد شوروی سابق نیز وجود داشتند، هرچند در سطح و مقیاس کمتری نسبت به طرح‌های آینده.

چالش اجاره زمین‌های ۹۹ ساله

بر اساس اعلام مقامات ارمنستانی، کریدور جدیدی که هنوز ساخته نشده و «ترامپ» نامیده می‌شود، با حفظ تمامیت ارضی ارمنستان و با مشارکت یک پیمانکار آمریکایی-ارمنستانی احداث خواهد شد. این پیمانکار طبق قوانین ارمنستان ثبت می‌شود و زمین‌های محل ساخت به مدت ۹۹ سال اجاره داده خواهد شد. این موضوع نگرانی‌های جدی را برای تهران ایجاد کرده است.

آنچه برای ایران از ابتدا اهمیت داشته، حفظ جغرافیای سیاسی کشورهای منطقه است. تهران همواره با اشغال قره‌باغ توسط ارمنستان مخالف بوده و طرح احداث کریدور موسوم به زنگزور، که با اشغال خاک ارمنستان همراه بود، را برخلاف منافع ملی خود و منطقه می‌دانست. اکنون نیز حضور کشورهای فرا منطقه‌ای در منطقه، به هر نام و بهانه‌ای، با حق تنفس سرزمینی ایران در تعارض است، زیرا می‌تواند زمینه‌ساز سوءاستفاده واشنگتن و انسداد مسیر ترانزیتی ایران به شمال و اروپا شود.

هرچند به گفته سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، ارمنستانی‌ها به تهران اطمینان داده‌اند که اجازه حضور نظامی آمریکایی‌ها و شرکت‌های امنیتی خصوصی آن‌ها در این استان نخواهد داد و قرارداد میان پیمانکاران بر اساس قوانین ارمنستان ثبت می‌شود، اما به دلیل پیمان‌شکنی‌ها و تنش‌زایی‌های آمریکایی‌ها و احتمال سوءاستفاده آن‌ها از بندهای قراردادی، نگرانی‌ها درباره انسداد مسیر ارتباطی ایران به شمال همچنان باقی است.

رئیس‌جمهور ایران روز یکشنبه ۱۹ مرداد ۱۴۰۴ در حیاط دولت این نگرانی را رسماً اعلام کرد و سید عباس موسوی، سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان، نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، خطر انسداد مسیر را هشدار داد و خواستار بازنگری و توافق میان ارمنستان و آذربایجان شد.

در این سفر، ضرورت دارد ایران به‌صورت شفاف و صریح دغدغه‌های خود را به مقامات، مردم و رسانه‌های ارمنستان منتقل کند. تهران همچنان حامی راهبردی و تاریخی ارمنستان است، اما ایروان باید با اقدامات سازنده و گام‌های عملی، نگرانی‌های ایران را برطرف کند.

ایروان باید بداند که از ابتدای قرن چهارم میلادی، زمانی که نیاکانشان به عنوان نخستین کشور مسیحی جهان توسط شاهان ایران به رسمیت شناخته شدند و به عنوان متحد راهبردی در رقابت با رومی‌ها مطرح بودند، تا سال‌های اخیر که جمهوری آذربایجان با بهره‌گیری از حمایت کشورهای فرامنطقه‌ای به دنبال اشغال استان سیونیک و احداث یک‌طرفه دالان زنگزور بود، ایران همواره تکیه‌گاه واقعی و پناهگاه ارامنه در بحران‌ها بوده است. اگرچه امروزه اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها همکیش ارامنه شده‌اند، اما فلات ایران همواره مأوا و پشتوانه پایدار آنان باقی مانده است.

مردم ارمنستان نیز به دلیل ریشه‌های عمیق تاریخی و فرهنگی با ایرانیان، نسبت به سرزمین پارس احساس تعلق دارند و حضور آزادانه جامعه ارامنه در ایران گواه این پیوند است. درخت دوستی تهران و ایروان، تنومندتر و بارورتر از دسیسه‌های برخی دولت‌های فرامنطقه‌ای است، اما ایروان لازم است این نکات را در عمل ارزیابی کند و نگرانی‌های تهران را به عنوان یک دوست راهبردی برطرف سازد؛ زیرا هیچ دولتی در منطقه دلسوزتر از تهران در حفظ موجودیت و تمامیت ارضی ارمنستان نبوده و نیست.

تنها یک «واو» فاصله ایران تا ایروان است

در واقع «ایران» و «ایروان» آن‌قدر وجه مشترک دارند که تنها یک واو با یکدیگر فاصله دارند و ایروان خوب می‌داند که قرار گرفتن در بازی دالان تورانی باکو، آنکارا و واشنگتن، که اکنون شکل و نام جدیدی به خود گرفته است، در بلندمدت آنان را در منطقه منزوی خواهد کرد. در چنین شرایطی، همانند جنگ جهانی اول، ممکن است مجدداً با عداوت ترکان عثمانی مواجه شوند و جغرافیای حضورشان در منطقه کاهش یابد.

از سوی دیگر، منطقه پذیرفته است که دالان زنگزور به تاریخ پیوسته، چرا که زور آن به حقانیت ایران نرسید، اما چالش‌های تهران و منطقه در استان سیونیک ارمنستان با احداث دالان ترانزیتی بین‌المللی جدید همچنان پابرجاست. جمهوری اسلامی ایران برخلاف پهلوی اول، که با بی‌توجهی و بخشش بخش‌هایی از خاک ایران در غرب نخجوان امروزی، از جمله قره‌سو و آرارات کوچک، چالشی ژئوپلیتیک برای آینده ایجاد کرد، اکنون با دقت کامل تمام جغرافیای سیاسی منطقه را رصد می‌کند و هرگونه تغییر مرز یا جابجایی ژئوپلیتیکی ولو به اندازه یک وجب را خط قرمز خود می‌داند.

در منظومه منافع ملی ایران، دسترسی بی‌قید و شرط به اروپا و استفاده از خطوط ترانزیتی ارمنستانی که به شدت به خطوط ترانزیتی ایران برای رسیدن به آب‌های آزاد نیازمند است، اهمیت بالایی دارد. بنابراین، تعامل دوستانه و دوجانبه برد-برد میان تهران و ایروان باید ادامه یابد، چرا که تهران غروب «زنگزور» را با طلوع «ترامپ» نمی‌پذیرد.