۲ مانع جدی در اجرای صلح پاشینیان و علی‌اف؛ موقعیت روسیه تضعیف می‌شود

به گزارش خبرگزاری مهر، نشریه اکونومیست در گزارشی تحلیلی با اشاره به نشست سه‌جانبه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان در کاخ سفید و «توافق صلح» سران باکو و ایروان برای پایان مناقشه دیرینه دو کشور مدعی است که این توافق موقعیت روسیه را در قفقاز جنوبی تضعیف می‌کند و همچنین موانع و چالش‌های اجرای صلح بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان را بررسی می‌کند.

متن کامل این گزارش در ادامه می‌آید:

قفقاز جنوبی موزائیک و ترکیبی از رقبای در حال جنگ و مرزهای بسته است. برج‌های دیده‌بانی و سنگرها در مرزهای آن پراکنده‌اند. در ۸ آگوست، دونالد ترامپ با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان دیدار کرد تا به درگیری بین دو کشور پایان دهد. در کاخ سفید، سه نفر یک «اعلامیه صلح» و توافق‌هایی در زمینه تجارت و امنیت امضا کردند. نکته مهم این بود که ارمنستان با ایجاد یک مسیر حمل‌ونقل تحت اداره آمریکا در سراسر قلمرو خود موافقت کرد که جمهوری آذربایجان را به نخجوان، قلمرو بیرونی و جداافتاده آن، متصل می‌کند. این دالان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» یا TRIPP نام خواهد گرفت. ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا گفت: «افتخاری بزرگ برای من است».

علی‌اف و پاشینیان قول دادند ترامپ را برای دریافت جایزه صلح نوبل نامزد کنند. این توافق موقعیت روسیه، که مدت‌ها در این مناقشه دخالت داشته، و همچنین ایران را تضعیف خواهد کرد. این یک معاهده صلح رسمی نیست. اما مسیر را به سوی جایزه‌ای بزرگ‌تر هموار می‌کند: پایان دادن به یکی از لاینحل‌ترین مناقشات جهان و تنش‌زدایی منطقه‌ای، از جمله عادی‌سازی روابط ارمنستان با ترکیه، متحد باکو. تحقق این امر آزمونی برای دیپلماسی آمریکا و خود ارمنستان و آذربایجان خواهد بود. اما روسیه همچنان می‌تواند مشکل‌ساز شود.

تاریخچه مناقشه باکو و ایروان / مسکو پاشینیان را تنبیه می‌کند

ارمنستان و آذربایجان بیش از ۳۵ سال است که با هم می‌جنگند. در اواخر دهه ۱۹۸۰، هنگامی که اتحاد جماهیر شوروی در حال فروپاشی بود، جدایی‌طلبان تحت حمایت ارمنستان، قره‌باغ کوهستانی، منطقه‌ای در داخل آذربایجان، را تصرف و بعداً یک منطقه حائل ایجاد کردند. سال‌ها این مناقشه منجمد و مسکوت ماند. آذربایجان، که صنعت نفت و گاز آن رونق گرفته بود، ارتشی قدرتمند مجهز به پهپادها و موشک‌های ترکیه‌ای و اسرائیلی ساخت. در سال ۲۰۲۰ مناطق اطراف قره‌باغ را بازپس گرفت. در سال ۲۰۲۳ خود این منطقه را هم بازپس گرفت؛ حدود ۱۰۰ هزار ارمنی (ساکن در قره‌باغ) فرار کردند و آواره شدند. روسیه، که در دهه ۱۹۹۰ از ارمنستان حمایت کرده بود، در این جنگ ساکت ماند، مسکو این سکوت را تا حدی برای تنبیه پاشینیان، دموکراتی که در ۲۰۱۸ در یک انقلاب مسالمت‌آمیز قدرت را از حاکمان طرفدار کرملین گرفت، انجام داد.

۲ مانع اصلی توافق

از اوایل ۲۰۲۴، دو طرف به آرامی به سمت یک معاهده صلح حرکت کرده‌اند. در مذاکرات قبلی، آنان به واسطه‌هایی مانند روسیه، ترکیه یا گروه مینسک، یک مجمع چندجانبه که در دهه ۱۹۹۰ برای رسیدگی به این مناقشه تشکیل شد، متکی بودند. اما اخیراً مستقیم با هم گفتگو می‌کنند. و در نهایت در ماه مارس بر سر پیش‌نویس معاهده توافق کردند.

اما دو مانع باقی ماند. اول اصرار آذربایجان مبنی بر اینکه ارمنستان همه اشاره‌ها به قره‌باغ کوهستانی را از قانون اساسی خود حذف کند، که نیازمند یک همه‌پرسی است. دوم درخواست آذربایجان برای یک دالان حمل‌ونقل به نخجوان. در سال ۲۰۲۰، به عنوان بخشی از توافق آتش‌بس، علی‌اف و پاشینیان توافق کردند مسیری را باز کنند که تحت نظارت مقامات روسی باشد. هر دو نفر بعداً از ایده دخالت روسیه عقب‌نشینی کردند، اما نتوانستند بر سر یک جایگزین به توافق برسند.

راه‌حل آمریکایی: اجاره ۹۹ ساله کریدور به واشنگتن / روسیه خشمگین می‌شود

در چنین شرایطی ترامپ یک راه‌حل جزئی ارائه داد. ماه‌هاست که مذاکره‌کنندگان آمریکایی بین واشنگتن و منطقه در رفت‌وآمد هستند تا این مسأله را حل‌وفصل کنند. ارمنستان زمین (کریدور زنگزور) را برای ۹۹ سال به آمریکا اجاره خواهد داد و آمریکا پیمانکارانی استخدام خواهد کرد تا مسیر را اداره کنند. این مسیر به آمریکا حضوری بلندمدت در امنیت منطقه می‌دهد؛ روسیه از این وضعیت به شدت خشمگین است.

امتیازهای آمریکا به پاشینیان و علی‌اف

آمریکا به ارمنستان و آذربایجان مشوق‌هایی هم داده است. مدیرعامل شرکت نفت دولتی آذربایجان (سوکار) به همراه علی‌اف به واشنگتن رفت تا توافقی با اکسون‌موبیل، غول نفتی آمریکا، امضا کند. ارمنستان که منابع طبیعی آذربایجان را ندارد، چیز زیادی برای ارائه به رئیس‌جمهور تاجرمسلک آمریکا ندارد، اما مقداری حمایت در زمینه هوش مصنوعی و نیمه‌رساناها دریافت خواهد کرد. ترامپ همچنین تحریم‌هایی را که از سال ۱۹۹۲ مانع همکاری نظامی با آذربایجان شده بود، لغو کرد. او همچنین از یک «شراکت راهبردی» با آذربایجان، که متحدی سرسخت برای اسرائیل است، خبر داد.

و اما نقش و سود ترکیه

توافق صلح همچنین می‌تواند مسیر را برای رفع اختلافات میان ترکیه و ارمنستان هموار کند. نیکار گوکسل از «گروه بین‌المللی بحران» می‌گوید بن‌بست با ارمنستان «پاشنه آشیل ترکیه از نظر نفوذ منطقه‌ای» بوده است. نزدیکی میان دو طرف در سال ۲۰۰۸ آغاز شد، اما بعد متوقف شد.

برای راضی کردن علی‌اف، ترکیه عادی‌سازی روابط با ارمنستان را مشروط به توافق صلح بین آذربایجان و ارمنستان کرده بود. آن مانع اکنون ظاهراً برطرف شده است. ترکیه ممکن است تصمیم بگیرد مرز خود با ارمنستان را باز کند؛ مرزی که در سال ۱۹۹۳ در حمایت از آذربایجان در جریان مناقشه قره‌باغ بسته شد. گوکسل پیش‌بینی می‌کند: «اوضاع به سرعت پیش خواهد رفت».

چالش‌ها همچنان پابرجاست

با این حال، در میان این زرق‌وبرق و نمایش ترامپی، این توافق هنوز کارهای زیادی برای اجرا دارد. در واشنگتن، علی‌اف و پاشینیان حروف اختصاری خود را بر یک معاهده صلح رسمی گذاشتند، اما آن را امضا نکردند. درخواست آذربایجان برای تغییر قانون اساسی ارمنستان هنوز عملی نشده است. منافع و مزایای «مسیر ترامپ» (کریدور زنگزور) بر ناحیه نخجوان و سیونیک، استان کم‌جمعیت ارمنستان که این مسیر از آن عبور می‌کند، متمرکز خواهد بود. اما امید این است که بتواند راه را برای توافق‌های بیشتر باز کند. آذربایجان و ارمنستان می‌توانند گفتگو درباره باز کردن سایر قسمت‌های مرز مستحکم خود را آغاز کنند.

موانع داخلی و منطقه‌ای

دلایلی وجود دارد که همچنان باید محتاط بود. پاشینیان در ارمنستان محبوبیت ندارد: فقط ۱۳٪ از ارمنی‌ها می‌گویند به او اعتماد دارند. تندروهای ملی‌گرا، از جمله روبرت کوچاریان، رئیس‌جمهور پیشین، او را به سازش بر سر حاکمیت ارمنستان متهم می‌کنند. برگزاری همه‌پرسی‌ای که آذربایجان خواستارش است بحث‌برانگیز خواهد بود و انتخابات سال آینده فرصتی به روسیه برای دخالت خواهد داد. در ماه ژوئن دولت ارمنستان اعلام کرد کودتایی را که برای سپتامبر برنامه‌ریزی شده بود، خنثی کرده است.

آذربایجان نیز می‌تواند روند صلح را مختل کند. علی‌اف، خودکامه‌ای که در سال ۲۰۰۳ جانشین پدرش شد، قبلاً تهدید کرده بود که این مسیر حمل‌ونقل را با زور تصرف خواهد کرد. او به رویاهای توسعه‌طلبانه‌ای چون «آذربایجان غربی» نامیدن ارمنستان دامن زده است. لورنس بروئرز از اندیشکده چتم‌هاوس بریتانیا می‌گوید چنین حرف‌هایی اگر ادامه یابد «سم مهلک» برای صلح خواهد بود. برتری نظامی آذربایجان، صرفاً اعتمادکردن ارمنستان را دشوارتر می‌کند.

خطر دیگر این است که آمریکا علاقه خود را نسبت به این قضییه از دست بدهد. از نظر تاریخی، صلح در قفقاز جنوبی غالباً توسط قدرت‌های خارجی برقرار شده است. بروئرز می‌گوید: «در سال ۲۰۲۰ این روسیه و ترکیه بودند، در دهه ۱۹۹۰ گروه مینسک، و در دهه ۱۹۲۰ بلشویک‌ها». ترامپ آمریکا را به عنوان آخرین میانجی صلح در یک «منطقه سخت» جای داده است. اینکه این نقش ادامه یابد یا نه، در کنترل او نخواهد بود.