نقش امام حسن عسکری(ع) در آماده‌سازی شیعه برای عصر غیبت

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – دانیال قنبری: شرایط سیاسی و اجتماعی در اواخر دوره امامت شیعه یعنی دوره حضور ائمه علیهم‌السلام بسیار تنگ و دشوار بود و هرچه به دوره متاخر نزدیک می‌شویم، تنگناهای سیاسی و اجتماعی علیه امامت بیشتر می‌شود و از زمان امام جواد علیه‌السلام به بعد، ائمه علیهم‌السلام به طور مطلق از مدینه جدا شده و به بغداد منتقل شدند که این اقدام در اواخر عمر مبارک امام جواد علیه‌السلام صورت گرفت و نهایتاً منجر به شهادت آن حضرت در بغداد شد.

پس از شهادت امام جواد علیه‌السلام، امام هادی علیه‌السلام توسط حاکمان عباسی به بغداد و سپس به سامرا انتقال یافت و در آنجا اسکان داده شد و عمر پایان امام حسن عسکری علیه‌السلام نیز در سامرا بود و ایشان همانجا به شهادت رسیدند که این دور کردن ائمه از مرکز مدینه، به منظور کنترل و نظارت دقیق‌تر بر حضرات معصومین بود و عمر مبارک این ائمه نیز بسیار کوتاه بود؛ برای نمونه، عمر امام جواد علیه‌السلام ۲۵ سال، امام هادی علیه‌السلام حدود ۴۱ سال و امام عسکری علیه‌السلام ۲۸ سال بود. این کوتاهی عمر به دلیل عدم تحمل دشمن حتی نسبت به امام تحت نظرش بود.

در این شرایط سخت، پرسش این است که امامان علیهم‌السلام چگونه رهبری می‌کردند و چه اقداماتی انجام می‌دادند که دشمن حتی در این وضعیت هم از ارشادات امام احساس خطر می‌کرد؟ این موضوع در بحث بعدی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

علت سخت‌گیری حاکمیت عباسی نسبت به ائمه علیهم‌السلام به ویژه در زمان امام عسکری علیه‌السلام دو دلیل عمده داشت؛ نخست، تقویت و سازمان‌یافتگی شیعه بود که علی‌رغم فشارها و سخت‌گیری‌هایی که از زمان امام رضا علیه‌السلام به بعد اعمال شد، شیعه به یک مکتب تثبیت شده و شناخته شده با آموزه‌ها و راهبردهای مشخص تبدیل شد و این نتیجه تلاش‌های علمی و فرهنگی ائمه پیشین به ویژه در دوره صادقین علیهم‌السلام بود. این انسجام و پیشرفت شیعه برای دشمنان خطرناک بود و حساسیت و سخت‌گیری آنان را افزایش داد.

دلیل دوم، مسئله موعود آخرالزمان بود که از نسل این ائمه است و بر اساس باور شیعیان، جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد و حکومت ظالمان را ساقط می‌سازد و مشابه حکایات مربوط به تولد حضرت موسی علیه‌السلام، حاکمان عباسی نیز برای جلوگیری از تولد و ظهور حضرت ولی‌عصر علیه‌السلام سخت‌گیری‌های شدیدی اعمال کردند که هر چه به زمان تولد حضرت نزدیک می‌شدیم، فشارها بیشتر می‌شد و این امر باعث ترس و وحشت دستگاه خلافت عباسی از خاندان اهل بیت علیهم‌السلام بود.

برای مثال، داوود بن قاسم جعفری نقل می‌کند که در زمان زندان بودن، امام هادی علیه‌السلام امام حسن عسکری علیه‌السلام را به زندان آوردند و آنجا با شیعیان در تعامل بودند و امام علیه‌السلام فرمودند که یکی از افراد حاضر جاسوس بوده و اخبار را به دستگاه حکومت گزارش می‌کرد. این نشان می‌دهد که حتی در زندان نیز دشمن برای کنترل شیعیان از جاسوس استفاده می‌کرد.

همچنین احمد بن اسحاق قمی، از اصحاب امام عسکری علیه‌السلام، به حضرت عرض کرد که نمونه‌ای از خط ایشان به او بدهند تا نامه‌هایی که به نام امام ارسال می‌شود، قابل تطبیق باشد و از جعل جلوگیری شود و امام عسکری علیه‌السلام پاسخ دادند که نمی‌توانند چنین کاری کنند زیرا مرتب خط خود را تغییر می‌دهند تا شناخته نشوند. این نشان‌دهنده شدت خفقان و فضای بسته سیاسی آن دوران بود.

راهبردهای امام حسن عسکری (ع) در شرایط سخت سامرا؛ تلاش برای حفظ شیعه و آماده‌سازی برای غیبت

حجت الاسلام علی امین رستمی در گفتگو با خبرنگار مهر، نکته‌ای که بازگوکننده شدت سخت‌گیری‌های کامل بر امام است این است که امام حسن عسکری علیه‌السلام تنها امامی است که حج واجب نرفته است؛ از کودکی تحت نظر بود و در سامرا محصور ماند و پس از شهادت پدر بزرگوارشان نیز، مقام امامت در همه جا آغاز شده است، اما به حسب ظاهر این تنها امامی است که فرصت نکرد حتی یک بار به حج واجب مشرف شود که این نمونه‌ها نمایانگر فضای سخت و خفقان سیاسی در زمان امام عسکری علیه‌السلام است.

وی ادامه داد: دوران امامت امام حسن عسکری علیه‌السلام دورانی است که شیعه باید آرام‌آرام آماده پذیرش زمان غیبت شود و حضرت وظیفه داشت ذهن شیعیان را برای این امر مهم آماده کند و از سوی دیگر، دشمنی‌های شدیدی که وجود داشت، ایجاب می‌کرد حضرت راهبردی برای دفع دشمن و هم‌زمان آماده‌سازی شیعیان داشته باشند.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) تصریح کرد: اگر بخواهیم فهرستی از راهبردها و روش‌های امام برای حفظ شیعه ارائه کنیم، می‌توانیم نمونه‌هایی از زندگی حضرت را جستجو کنیم. پیش از آن لازم است توجه کنیم که زندگی ائمه، به ویژه از امام جواد علیه‌السلام به بعد، درسی مهم به ما می‌دهد؛ اینکه در هر شرایطی، تکلیف برای جهاد، تبیین معارف دین و تبلیغ اسلام بردوش ماست و هیچگاه معاف نیستیم و اگر سختی‌ها موجب می‌شد که از انجام این تکلیف شانه خالی کنیم، باید فاتحه اسلام یا مکتب تشیع خوانده می‌شد، اما ائمه علیهم‌السلام حتی در شرایط سخت، به تلاش ادامه دادند.

وی در خصوص راهبردهای امام عسکری علیه‌السلام اظهار کرد: یکی از این فعالیت‌ها، کوشش‌های علمی بود و شاید پرسیده شود در آن شرایط خفقان، چه نوع کار علمی می‌شد انجام داد؟ گاهی پاسخ دادن به یک سوال، نگارش نامه یا بیان نکات علمی و معارفی بود. به عنوان نمونه، یکی از مشهورترین قصه‌ها داستان نقد اسحاق کندی است؛ او که شخصیت علمی بزرگی بود و ادعایی علیه قرآن داشت، برای نوشتن کتابی در مورد تناقضات قرآن تلاش می‌کرد. یکی از شاگردانش که در درس او حاضر بود، نزد امام عسکری علیه‌السلام رفت و موضوع را مطرح کرد و امام فرمودند: «برو به او بگو آنچه تو فکر می‌کنی تناقض است، از کجا می‌دانی؟ شاید گوینده آن کلام اراده دیگری داشته باشد.» این پاسخ آنقدر برای اسحاق کندی تأثیرگذار بود که تمام یادداشت‌هایش را پاره کرد و گفت این سخن از یک انسان بزرگ است و شاید خدا اراده دیگری داشته است.

حجت الاسلام امین رستمی سپس به راهبرد دوم امام اشاره کرد که مربوط به شبکه ارتباطی شیعیان با امام تحت عنوان «شبکه وکالت» است، اذعان کرد: این شبکه از دوره امام رضا علیه‌السلام و امام جواد علیه‌السلام به اوج خود رسید.

شبکه وکالت امام حسن عسکری علیه‌السلام و آماده‌سازی شیعیان برای دوران غیبت

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره)، اظهار کرد: مسئله وکالت ائمه یعنی داشتن وکیلی یا نماینده‌ای در مناطق مختلف که این وکالت، به معنای وکالت حقوقی و قضائی نیست بلکه معنای نمایندگی است و این وکلا در شبکه‌ای منسجم فعالیت می‌کردند؛ به گونه‌ای که هر وکیل در منطقه‌ای خاص نماینده بالاتر و پایین‌تر خود را می‌شناخت اما واسطه‌های دورتر را نمی‌شناختند و این شبکه مانند یک سیستم امنیتی و اطلاعاتی عمل می‌کرد تا اسرار امام حفظ شود، وجوهات به امام برسد، دستورهای امام به مصرف برسد و سوالات و مسائل دینی مردم به امام منتقل شده و پاسخ داده شود.

وی ادامه داد: امام حسن عسکری علیه‌السلام در دورترین نقاط مثل خراسان، قم، ری، حجاز و عراق وکلایی داشتند که بعد از هر امام این سازمان وکالت ادامه پیدا می‌کرد و یا امام بعدی همان وکلا را تأیید می‌کرد یا وکلای جدیدی معرفی می‌شدند و در عصر امام عسکری این سازمان به اوج خودش رسید چون به دلیل مخفی‌کاری‌های بیشتر، نیاز به این شبکه‌ها بیشتر بود تا اسلام به صورت سری و مخفیانه حفظ و هدایت شود.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) گفت: یکی از بحث‌های مهم این است که حضرت امام حسن عسکری علیه‌السلام در سال ۲۶۰ هجری به شهادت رسیدند و زمانی که به امامت رسیدند، سن کمی داشتند و سوال این است که چگونه حضرت جامعه را برای مسئله غیبت آماده کردند و شیعه را از مرحله حضور امام به مرحله غیبت عبور دادند.

وی ادامه داد: از زمان امام جواد علیه‌السلام ائمه علیهم‌السلام زمینه‌سازی این موضوع را آغاز کردند و اصل موضوع مهدویت توسط رسول خدا (ص) مطرح شد و اخباری بیان شده که در شرایط سخت، برخی دچار تردید می‌شوند و اعتقاداتشان متزلزل می‌شود و می‌گویند اگر امامی بود، خودش را نشان می‌داد. ائمه وظیفه داشتند ذهن جامعه را آماده کنند و از زمان امام جواد، زمینه‌سازی‌ها اوج گرفت.

حجت الاسلام امین رستمی عنوان کرد: ائمه علیهم‌السلام از امام جواد به بعد بیشتر به مباحث غیبی، کرامات و پیشگویی‌ها پرداختند تا بنیه اعتقادی مردم قوی شود و درباره امام حسن عسکری علیه‌السلام نیز داستان‌های زیادی وجود دارد که ایشان وقایع آینده را پیش‌بینی می‌کردند، مثل مرگ معتضد عباسی و دیگر رویدادها.

بررسی نقش امام حسن عسکری (ع) در تثبیت مکتب تشیع و زمینه‌سازی برای غیبت امام زمان (عج)

حجت‌الاسلام ناصر رفیعی در گفتگو با خبرنگار مهر، با تأکید بر حساسیت دوران امامت امام حسن عسکری (ع) اظهار کرد: امام حسن عسکری (ع) که تنها ۲۸ سال داشت و در جوانی به شهادت رسید، کمترین دوران امامت را در میان ائمه اطهار (ع) داشته‌اند و دوره امامت ایشان تنها شش سال به طول انجامید، اما این کوتاهی مدت هرگز بیانگر کم‌اهمیت بودن نقش آن حضرت نیست.

وی افزود: امام حسن عسکری (ع) آخرین امامی هستند که در میان مردم حضور فیزیکی داشتند و پس از ایشان امام زمان (عج) وارد دوران غیبت شدند؛ بنابراین دوران امامت ایشان پلی حساس و تعیین‌کننده برای انتقال مسند امامت به نسل بعدی و شکل‌دهی به مکتب شیعه در شرایط بسیار سخت بود.

حجت‌الاسلام رفیعی به شرایط ویژه زندگی حضرت اشاره و تصریح کرد: امام عسکری (ع) از پنج سالگی همراه با پدر بزرگوارشان به سامرا رفتند و تا پایان عمر در همان منطقه تحت شدیدترین مراقبت‌ها و محدودیت‌ها زندگی کردند. حتی فرصت یک سفر حج برای ایشان فراهم نشد و تحت نظر شدید خلفای بنی‌عباس قرار داشتند.

وی ادامه داد: در دوران ایشان فرقه‌های متعدد انحرافی و قیام‌های مسلحانه از جمله قیام خطرناک علی بن محمد علوی معروف به صاحب الرنج در عراق، شدت گرفته بود که باعث بی‌ثباتی و خونریزی فراوان شد و این قیام با بهره‌گیری از اقشار محروم و به خصوص بردگان و سیاه‌پوستان، منطقه را به قحطی و فلاکت کشاند و جنایات بی‌شماری به بار آورد. امام عسکری (ع) با صراحت این فرد را مردی دروغگو و از خود بیگانه می‌دانستند.

حجت‌الاسلام رفیعی همچنین به گسترش صوفیان و تصوف در این دوران اشاره کرد و گفت: امام عسکری (ع) مردم را از نزدیک شدن به صوفیان که آموزه‌هایشان با تعالیم اهل بیت (ع) در تضاد بود، برحذر می‌داشتند. این تهدید معنوی همراه با فشارهای سیاسی و نظامی شرایط امامت را بسیار دشوار ساخته بود.

استاد حوزه علمیه قم نقش امام حسن عسکری (ع) را در حفاظت از جان و هویت امام زمان (عج) برجسته دانست و افزود: با تولد امام زمان (عج) یک سال پس از آغاز امامت امام عسکری، حضرت موظف شدند فرزند را به دلیل خطرات فراوان تنها به گروه محدودی از خواص معرفی کنند. یکی از این خواص، عثمان بن سعید بود که به عنوان وکیل امام یازدهم و نایب خاص امام زمان (عج) نقش مهمی در ارتباطات شیعیان داشت.

حجت‌الاسلام رفیعی به روایت دیدار چهل نفر از خواص با امام عسکری (ع) اشاره کرد که در آن حضرت فرزند خود، امام زمان (عج)، را معرفی کردند و فرمودند که بعد از من امام شما فرزندم محمد است؛ پس از امروز دیگر ایشان را نخواهید دید. این جمله نمادی از آغاز دوران غیبت و انتقال امامت به مرحله‌ای جدید بود.

وی همچنین ماجرای احمد بن اسحاق اشعری قمی، یکی از یاران خاص امام عسکری (ع)، را یادآور شد: روایت کرده حضرت تأکید داشتند کسانی که در دوران غیبت امام زمان (عج) ایمان خود را حفظ کنند و برای فرج ایشان دعا کنند، نجات خواهند یافت.

حجت‌الاسلام رفیعی ضمن اشاره به فرقه‌های انحرافی آن دوران همچون مفوضه افزود: امام عسکری (ع) به شدت با این انحرافات مبارزه می‌کردند و معتقد بودند تنها شناخت درست و پیروی از اهل بیت (ع) می‌تواند شیعه واقعی را از محب اهل بیت که صرفاً دوستدارند اما عمل نمی‌کنند متمایز سازد.

استاد حوزه علمیه قم خاطرنشان کرد: دوران امامت امام حسن عسکری (ع) که مقارن با اوج فشارهای سیاسی، اجتماعی و فکری بود، نقش کلیدی در تثبیت مکتب تشیع، حفظ جان امام زمان (عج) و آماده‌سازی جامعه برای دوران غیبت ایفا کرد و این دوره به لحاظ علمی، سیاسی و اجتماعی حساس‌ترین مرحله از تاریخ شیعه محسوب می‌شود که بدون درایت و رهبری حضرت عسکری (ع) امکان گذار موفق به دوران غیبت میسر نبود.