جدال هزینه‌ها بر سر مترو و اتوبوس تندرو: افزایش سود دولتی یا بار کلان اقتصادی؟

به گزارش اکوایران، کمتر از 2 ماه دیگر تا نیمه دوم سال و فصل سرد باقی است؛ فصلی که در سال‌های اخیر با آمدنش آلودگی هوا را هم پدید آورده است. آلودگی‌ای با هزینه‌های بالا برای جوامع و انسان‌ها. یکی از راه‌های کنترل این آلودگی توسعه حمل و نقل عمومی پاک و استفاده نکردن از خودروهای شخصی است. موضوعی که البته برای شهرداری‌ها و دولت‌ها کم هزینه نیست. آیا هزینه‌ بالا برای توسعه حمل و نقل عمومی به هزینه‌های ثانویه آلودگی برای اقتصاد می‌چربد؟

بر اساس آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت،  هرسال حدود 7 میلیون مرگ به علت آلودگی هوا در سراسر جهان رخ می‌دهد. منابع متحرک به ویژه خودروها به عنوان یکی از منابع اصلی انتشار آلاینده در سراسر شهرها هستند. گزارش مطالعات سیاهه انتشار شهر تهران که در سال 96 منتشر شد، نشان داد که در تهران منابع متحرک نقش 83 درصدی در انتشار آلاینده‌های گازی و 60 درصدی در انتشار ذرات معلق دارند. یکی از مهم‌ترین منابع متحرک تهدیدکننده محیط زیست، بخش حمل و نقل و به خصوص حمل و نقل شخصی است. برای جلوگیری از این تحمیل هزینه به محیط زیست و شهرها، پیشنهاد متخصصان محیط زیست توسعه وسایل نقلیه انبوه‌بر مانند مترو و اتوبوس تندرو است. موضوعی که البته برای شهرهای مختلف کم هزینه هم نیست.

مزایای اقتصادی حمل و نقل عمومی

پژوهشی با عنوان «بررسی هزینه به فایده توسعه انواع حمل و نقل عمومی در کاهش آلودگی هوا» به تازگی در مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران منتشر شده است. پژوهشی که قرار است به این پرسش پاسخ دهد: «میزان هزینه به فایده شیوه‌های حمل و نقل عمومی، با در نظرگرفتن میزان کاهش آلودگی هوا در افق‌های زمانی مورد نظر چه قدر است؟»

پژوهش با توسعه مترو آغاز شده است، مد حمل و نقلی که توسعه و راه اندازی هر یک کیلومتر آن در شهرهای مختلف متفاوت است. هزینه ساخت مترو علاوه بر وابستگی به کم و کیف ساخت و آیتم‌های مورد استفاده در آن به اینکه در کشوری توسعه یافته یا در حال توسعه احداث شود نیز بستگی دارد.

در ایران اما هزینه‌ها به دلیل نوسانات زیاد ارزی متفاوت است، براساس آخرین برآوردهاذی این گزارش پژوهشی، هزینه ساخت و تجهیز هر کیلومتر شبکه مترو آماده تحویل همراه با یک رام قطار و هزینه ساخت ایستگاه باتوجه به ارزش ریالی کالا و خدمات صنعت مترو در سال 1402 در مجموع بین 2500 تا 2700 میلیارد تومان بوده است. در ادامه جداولی از هزینه‌های سرمایه‌گذاری و احداث یک خط مترو و هزینه‌های دوران بهره‌برداری خط مترو را مشاهده می‌کنید.

 

اتوبوس تندرو یا مترو؟ 

نویسندگان این گزارش تاکید دارند که هزینه راه‌اندازی یک خط اتوبوس تندرو به طور معمول 4 الی 20 بار ارزان‌تر از راه‌اندازی یک خط قطار ریلی سبک و 10 الی 100 بار ارزانتر از راه‌اندازی یک خط مترو است. بررسی‌های تجربی در ساخت سامانه‌های انبوه‌بر شهر بانکوک نشان می‌دهد که هزینه ساخت هر کیلومتر خط اتوبوس تندرو 34 بار ارزانتر از ساخت هر کیلومتر مترو در این شهر است. در ادامه جدولی از هزینه واحد احداث خطوط حمل و نقل همگانی در سال 1398 را مشاهده می‌کنید. 

 

متخصصان محیط زیست می‌گویند، یکی از راه‌های موثر در کاهش آلودگی، انحراف تقاضا از حمل و نقل شخصی به حمل و نقل همگانی است. این انحراف تقاضای سفر یعنی شیوه سفر و رفتار سفر کاربران باید تغییر کند و به جای استفاده از خودروی شخصی باید به حمل و نقل عمومی روی بیاورند اما این اتفاق در چه صورتی رخ می‌دهد؟ نویسندگان این پژوهش می‌گویند تنها در صورتی این انحراف سفر رخ می‌دهد که مترو و اتوبوس و … دارای برتری‌هایی شود. این برتری‌ها می‌تواند شامل بهبود ایستگاه‌ها و راه‌های دسترسی به خودروهای حمل و نقل عمومی، یارانه به حمل و نقل همگانی و استفاده از تکنولوژی‌های نوین و بازاریابی همچون فناوری‌های نوین پرداخت کرایه باشد.

در شهر تهران با جمعیت حدود 9 میلیون نفر تا چه اندازه میزان انحراف تقاضای سفر از خودروی شخصی به وسایل نقلیه عمومی رخ می‌دهد؟ بررسی‌های این پژوهش نشان می‌‎دهد در نتیجه احداث خط مترو تقاضای حمل و نقل شخصی دو برابر با احداث خط اتوبوس تندرو کاهش پیدا می‌کند. این موضوع در افزایش تقاضای حمل و نقل همگانی نیز رخ می‌دهد به این معنا که در نتیجه احداث خط مترو، تقاضای خط مترو، تقاضای حمل و نقل همگانی حدود دو برابر با احداث خط اتوبوس تندرو افزایش خواهد یافت. همچنین صرف احداث خط اتوبوس بدون احداث خط مترو و اتوبوس تندرو بر کاهش تقاضای سفر حمل و نقل شخصی بی‌تاثیر است.

کاهش بنزین، کاهش آلودگی هوا 

این توسعه تا چه اندازه می‌تواند به کاهش آلودگی منجر شود؟ در قسمتی از این گزارش پژوهشی تاکید شده که در صورت حذف یک خط مترو، یک خط اتوبوس تندرو و یک خط اتوبوس معمولی، مشابه با دیگر شاخص‌ها به‌دلیل انحراف تقاضا از حمل‌ونقل همگانی به شخصی، میزان مصرف بنزین در محدوده مطالعاتی به میزان 6039 لیتر افزایش خواهد یافت. این در حالی است که در صورت حفظ خط مترو و حذف یک خط اتوبوس تندرو و معمولی، میزان مصرف سوخت 1779 لیتر افزایش خواهد یافت.

همچنین با احداث یک خط مترو، به‌دلیل انحراف زیاد تقاضا از حمل‌ونقل شخصی به همگانی میزان مصرف سوخت 4260 لیتر کاهش خواهد یافت. در روند مشابه با میزان مصرف بنزین، در صورت حذف خط مترو، اتوبوس تندرو و اتوبوس معمولی میزان تولید آلاینده‌های  CO و HC به ترتیب 644 و 134 کیلوگرم در محدوده مطالعاتی افزایش خواهند یافت. همچنین در صورت احداث خط مترو، میزان تولید این آلاینده‌ها به ترتیب 484 و 109 کیلوگرم کاهش خواهند یافت. این اعداد را می‌توان با اعداد جدول زیر که ارزش اقتصادی آلاینده‌های هوا برای شهر تهران را نشان می‌دهد، مقایسه کنید.

بررسی‌های این گزارش تایید می‌کنند که انحراف تقاضای سفر از وسایل نقلیه شخصی به وسایل نقلیه عمومی می‌تواند تاثیر جدی در کاهش آلودگی هوا داشته باشد. نویسندگان این پژوهش نتیجه گرفتند که براساس هزینه‌ها، احداث یک کیلومتر مترو دارای بیشترین هزینه است و در عوض همین مد حمل و نقلی دارای بیشترین ارزش هم است. نویسندگان این گزارش ادامه دادند: بـر اسـاس نسـبت هزینـه بـه منافـع، در هـر دو محـدوده مطالعاتـی پژوهش و شـهر تهـران سـامانه اتوبـوس تنـدرو در رتبـه اول، متـرو در رتبـه دوم و اتوبـوس معمولـی در رتبـه آخـر قـرار گرفته‌انـد. پژوهشگران این گزارش تاکید کردند: مقـدار نسـبت منفعـت بـه هزینـه بـرای تمامـی سامانه‌ها در کل شهر تهران حـدود 2 برابـر مقـدار ایـن نسـبت در محـدوده مطالعاتی اسـت. همچنین نسبت منفعت بـه هزینه توسعه خـط اتوبوس تندرو حـدود 10 برابـر مقـدار ایـن نـبت در توسـعه خـط متـرو در هـر دو محـدوده مطالعاتـی و شـهر تهـران اسـت.